จริงหรือไม่? "รัชกาลที่ 1" ทรงโปรด "รัชกาลที่ 3" ผู้เป็นหลาน เพราะมีพระพักตร์คล้ายกัน?
มีข้อสงสัยกันบ่อยว่า พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 3) ทรงเป็น พระราชนัดดาองค์โปรด ของ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) จริงหรือไม่?
โดยเฉพาะคำบอกเล่าที่ว่าพระองค์ทรงมีพระพักตร์ละม้ายคล้ายคลึงกับพระอัยกาอย่างมาก ทำให้เป็นที่รักใคร่เอ็นดูมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ จนกลายเป็นเกร็ดประวัติศาสตร์ที่ถูกกล่าวถึงเรื่อยมา
พระราชประวัติและพระชาติกาลของรัชกาลที่ 3
พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชสมภพเมื่อวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2331 (จารีตถือเป็น พ.ศ. 2330) ในรัชสมัยรัชกาลที่ 1 ทรงเป็นพระราชโอรสของ กรมหลวงอิศรสุนทร ซึ่งต่อมาคือรัชกาลที่ 2 กับ เจ้าจอมมารดาเรียม เมื่อแรกประสูติได้รับพระนามว่า “หม่อมเจ้าชายทับ” และทรงเจริญพระชนม์ภายใต้พระอุปถัมภ์ของพระราชวงศ์ชั้นสูงที่ใกล้ชิดราชสำนักอย่างมาก
ตามคำบอกเล่าที่สืบกันมา หม่อมเจ้าชายทับ ทรงเป็นที่โปรดปรานของพระอัยกา คือรัชกาลที่ 1 เนื่องจากมีพระพักตร์คล้ายคลึงกับพระองค์ ประกอบกับเป็นพระราชนัดดาพระองค์ใหญ่ จึงมักถูกเอาชื่อมากล่าวถึงในฐานะ “หลานรักในราชสำนัก”
พิธีโสกันต์และการยกฐานะตามลำดับชั้น
เมื่อ หม่อมเจ้าชายทับ มีพระชนมายุถึงกำหนดไว้พระเมาฬี (ไว้จุก) พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ได้โปรดเกล้าฯ ให้เข้าพระราชพิธีโสกันต์ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ซึ่งสะท้อนถึงการได้รับความสำคัญในราชสำนักตั้งแต่วัยเยาว์
ต่อมาในปีพ.ศ. 2349 เมื่อ กรมหลวงอิศรสุนทร ได้รับอุปราชาภิเษกขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล บรรดาพระโอรส-พระธิดาของพระองค์ล้วนได้รับการยกพระอิสริยยศขึ้นเป็นพระองค์เจ้า รวมถึงหม่อมเจ้าชายทับที่กลายเป็น “พระองค์เจ้าชายทับ”
หลังจากรัชกาลที่ 1 เสด็จสวรรคตในปีพ.ศ. 2352 และ กรมหลวงอิศรสุนทร เสด็จขึ้นครองราชย์เป็นรัชกาลที่ 2 พระองค์เจ้าชายทับ ก็ได้รับการยกพระอิสริยยศอีกครั้ง เป็น “พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าชายทับ” ก่อนจะได้รับการสถาปนาเป็น “กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์” ในปีพ.ศ. 2356 พร้อมพระตำแหน่งสำคัญหลายกรมทั้งด้านการคลัง การต่างประเทศ และราชการงานเมือง ทำให้ทรงเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยอย่างสูง
เป็น “หลานรักรัชกาลที่ 1” จริงหรือ?
แม้จะมีคำบอกเล่าเรื่องความเป็น “องค์โปรด” แต่ ไม่มีหลักฐานเอกสารใดระบุอย่างชัดเจน ว่ารัชกาลที่ 1 ทรงโปรดปรานพระราชนัดดาพระองค์นี้เป็นพิเศษ
ทว่าเส้นทางพระราชภารกิจในวัยหนุ่มของรัชกาลที่ 3 และความไว้วางพระราชหฤทัยจากรัชกาลที่ 2 บ่งชี้ว่าพระองค์มีความสามารถโดดเด่นและได้รับเกียรติยศสูงตั้งแต่ก่อนขึ้นครองราชย์
ทำไมพระพักตร์ของทั้งสองพระองค์จึง “คล้ายกัน”?
ความคล้ายคลึงกันของพระบรมฉายาลักษณ์ที่หลายคนสังเกตได้ มีที่มาจากกระบวนการ “สร้างพระบรมรูปหล่อ” ในสมัยรัชกาลที่ 5 ซึ่งโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระบรมรูปของรัชกาลที่ 1 ถึง 4 รวมทั้งพระองค์เอง
อย่างไรก็ตาม เกิดปัญหาสำคัญคือ แทบไม่มีผู้ใดหลงเหลืออยู่ที่เคยเห็นพระพักตร์รัชกาลที่ 1 ทำให้การปั้นต้องอ้างอิงจากคำบอกเล่าจากผู้ที่ยังมีชีวิตอยู่เพียง 4 คน ได้แก่
-
สมเด็จพุทธาจารย์ (โต พรหมรังสี)
-
เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี (บุญศรี บุรณสิริ)
-
พระองค์เจ้าปุก (พระธิดาในรัชกาลที่ 2)
-
เจ้าพระยาธรรมา (มั่ง)
ขณะที่พระบรมรูปของรัชกาลต่อๆมา มีหลักฐานและความทรงจำของผู้คนมากกว่า ส่งผลให้ลักษณะพระพักตร์ของรัชกาลที่ 1 ในงานศิลป์ยุคนั้นมีความเป็น “แบบแผนร่วม” จนทำให้ ภาพลักษณ์ของรัชกาลที่ 1 และรัชกาลที่ 3 ดูคล้ายกันอย่างที่เห็นในปัจจุบัน
บทสรุป
กล่าวโดยสรุป ความเชื่อว่ารัชกาลที่ 3 เป็นพระราชนัดดาองค์โปรดของรัชกาลที่ 1 ยังไม่มีหลักฐานยืนยันชัดเจน แต่ข้อเท็จจริงด้านพระราชประวัติชี้ว่า พระองค์ได้รับความไว้วางใจจากราชสำนักสูงมากตั้งแต่วัยเยาว์
ส่วนเหตุผลเรื่อง “พระพักตร์คล้ายกัน” ที่ทำให้เกิดคำบอกเล่าดังกล่าว ส่วนหนึ่งมาจากการสร้างพระบรมรูปในยุครัชกาลที่ 5 ที่ต้องอาศัยการตีความจากข้อมูลจำกัด จึงทำให้ภาพลักษณ์ของทั้งสองพระองค์มีความละม้ายคล้ายคลึงกันอย่างที่รับรู้กันจนถึงปัจจุบัน